c.d. artykułu "Spółdzielcze marzenia" z dnia 14.10.2011 r.

Wiek XVI i XVII

• Tomasz Morus (1478—1535) w swoim dziele Utopia przedstawia zasady organizowania idealnego społeczeństwa, połączonego ideami wspólnoty – również mieszkaniowej
• Tomaso Campanella (1568—1639) w dziele Miasto słońca przedstawia wizję wspaniałych osiedli miejskich

Wiek XVIII i XIX

• Karol Fourier (1772—1837) opracowuje ideę budowania osiedli, tzw. falang, opartych na samowystarczalnych zrzeszeniach
• Robert Owen (1771—1858) opracowuje projekt wspólnot, również mieszkaniowych. W Ameryce Płn. powstaje wspólnota pn. Nowa Harmonia
• 1835 – Robert Owen zakłada stowarzyszenie dla wszystkich klas i narodów (Association of All Classes of All Nations), którego celem jest stworzenie centralnej spółdzielni, z oddziałami we wszystkich częściach świata
• 1838—1844 – W Anglii powstaje i rozpoczyna pracę komisja do badania warunków mieszkaniowych ludności Londynu (Poor Law Commission). Rezultat jej prac to Ustawa o regulacji warunków mieszkaniowych Londynu i jego okolic
• 1844 – Tkacze z Rochdale w Anglii powołują spółdzielnię pn. Rochdalskie Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów
• 1851 – Powstaje wzorcowe osiedle robotników w Londynie
• 1890 – W Anglii wychodzi Ustawa o mieszkalnictwie klas pracujących, która daje początek podobnym aktom prawnym w innych krajach
• 1898 – Ebenezer Howard prezentuje pomysł miasta ogrodu, a Arturo Soria y Maty – miasta linearnego, w którym mowa jest o budowie osiedli dla wspólnot mieszkańców
• 1897 – Próba założenia spółdzielni mieszkaniowej w Krakowie
• 1898 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Pracowników Państwowych i Samorządowych w Tczewie
• 1899 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Ogólnej Użyteczności w Poznaniu

Wiek XX

Powstają:

• 1900 – Spółdzielnia Budowlana Polskich Urzędników Państwowych w Poznaniu
• 1902 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników Kolei Państwowych w Gnieźnie
• 1903 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników Polskich w Lesznie
  • Urzędnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa w Chojnicach
  • Spółdzielnia Budowlana w Obornikach
• 1904 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników w Rawiczu
• 1906 – Urzędnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa i Budowlana w Ostrowcu Wielkopolskim
• 1907 – Spółdzielnia Budowlana Mieszkań Urzędniczych w Kościanie
• 1908 – Chorzowska Spółdzielnia Mieszkaniowa, najstarsza na Śląsku.
  • Po niej spółdzielnia w Katowicach
  • W Krakowie powstaje Powszechne Towarzystwo Budowy Tanich Domów Mieszkalnych i Domów Robotniczych z inicjatywy dr Adolfa Grossa (1862—1932), posła na sejm wiedeński, radnego miasta Krakowa
  • Spółdzielnia Ziemska w Szamotułach
• 1909 – Towarzystwo Budowy Mieszkań Urzędniczych w Starogardzie
  • Urzędnicze Stowarzyszenie Mieszkaniowe w Działdowie
  • W Warszawie powołano Delegację do spraw miast ogrodów, działającą przy Warszawskim Towarzystwie Higieny. Inicjatorem jest dr Władysław Dobrzyński (1855—1931), lekarz z Płocka
• 1910 – Z inicjatywy dr. A. Grossa wydana zostaje ustawa o funduszu mieszkaniowym, dająca prawne podstawy do tworzenia spółdzielni mieszkaniowych w Galicji
  • Dr W. Dobrzyński zakłada w Warszawie Towarzystwo Mieszkań Stałych i Przedmieść Ogrodów – spółkę z ograniczoną poręką
• 1911 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Zgoda w Inowrocławiu
  • Polska Spółdzielnia Mieszkaniowa w Zbąszyniu
• 1912 – Stowarzyszenie Urzędnicze dla Budowy Domów i Mieszkań w Toruniu
• 1913 – Towarzystwo Budowlane Urzędniczek Pocztowych w Krakowie
  • Towarzystwo Własnych Mieszkań Nasz Dach w Łodzi
• 1914 Urzędnicza Spółka Mieszkaniowo-Budowlana w Olsztynie
• 1915 – Stowarzyszenie dla Obrony Lokatorów Lokator w Łodzi; w 1930 r. przekształcone w spółdzielnię mieszkaniową

Po I Wojnie Światowej

• 1918 – Luty, w Lublinie zjazd przedstawicieli spółdzielczości ze wszystkich trzech zaborów
• 1919 – 1 sierpnia – w Warszawie powstaje Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych
• 1920 – (20.10) – Ustawa o spółdzielczości, wprowadzająca m.in. akty normatywne regulujące zasady budownictwa spółdzielczego. Na mocy tej Ustawy powołano Państwową Radę Spółdzielczą, do której wchodzi 2/3 przedstawicieli związków rewizyjnych, 1/3 z różnych ministerstw
• 1921 – Zostaje założona Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, zarejestrowana w styczniu 1922
• 1922 – 10 lipca powstaje Związek Spółdzielni Budowlanych
  • 26 września wychodzi Ustawa o rozbudowie miast i utworzeniu Państwowego Funduszu Budowlanego
  • 12 grudnia Związek Spółdzielni Budowlanych otrzymuje prawo rewizji od Państwowej Rady Spółdzielczej. Działa w b. Kongresówce. Inne spółdzielnie polskie należą do Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie i Związku Spółdzielni Gospodarczych i Zarobkowych w Poznaniu
• 1925 – Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa rozpoczyna budowę pierwszego osiedla na Żoliborzu
  • Przy Warszawskiej Radzie Związków Zawodowych powstaje Komisja Mieszkaniowa
  • Ostateczne ukształtowanie trzech ugrupowań spółdzielczych: Unii Związków Spółdzielczych, Zjednoczenia Związków Spółdzielni Rolniczych i Związku Spółdzielni Spożywców RP. Ten ostatni skupia też spółdzielczość mieszkaniową. W Unii skupiają się spółdzielnie mieszkaniowe z Wielkopolski
• 1927 – W osiedlu WSM na Żoliborzu powstaje stowarzyszenie mieszkańców Szklane Domy
• 1929 – 15 stycznia WSM rejestruje Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane – spółdzielnię osób prawnych – jako centralę gospodarczą dla budownictwa domów spółdzielczych i związkowych. WSM zakłada też własną pracownię architektoniczną
  • Powstaje Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej
• 1931 – W czerwcu Zjazd Organizacyjny powołuje Związek Rewizyjny Spółdzielni Mieszkaniowych i Budowlano-Mieszkaniowych w Polsce
• 1932 – W czerwcu Związek Rewizyjny SM i BM otrzymuje od Państwowej Rady Spółdzielczej prawo rewizji
  • Rząd wstrzymuje z powodu kryzysu kredytowanie budownictwa spółdzielczego
• 1934 – 23 lutego – Ustawa nowelizująca zapisy Ustawy z 1920 r. i rozszerzająca uprawnienia Państwowej Rady Spółdzielczej. Otrzymuje ona prawo opiniowania wniosków o celowości zakładania spółdzielni. Ustawa zobowiązuje PRS do integrowania całego ruchu spółdzielczego
  • Powstaje Związek Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych, przekształcony ze Związku Rewizyjnego Spółdzielni Mieszkaniowych i Budowlano-Mieszkaniowych. Prezesem zostaje Teodor Toeplitz
  • Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów RP powołuje spółki z o.o.; jej udziałowcy to: Bank Gospodarstwa Krajowego, Fundusz Pracy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Dyrekcja Lasów Państwowych
• 1937 – I Ogólnopolski Kongres Mieszkaniowy
• 1941 – 4 grudnia Niemcy likwidują Związek Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych

Po II Wojnie Światowej

• 1945 – Przy Związku Rewizyjnym Spółdzielni RO powstaje Dział Spółdzielni mieszkaniowych
• 1946 – Powołanie (marzec) Spółdzielni Administracyjno-Mieszkaniowych (SAM). Ich statut opracował Związek Rewizyjny Spółdzielni RP
• 1948 – Sejm zatwierdza dekret o powołaniu Zakładu Osiedli Robotniczych (17.06)
  • Powołanie Centrali Spółdzielni Mieszkaniowych (CSM) z równoczesną likwidacją Działu Spółdzielni Mieszkaniowych przy Związku Rewizyjnym Spółdzielni RP
• 1950 – Prezydium Naczelnej Rady Spółdzielczej likwiduje (31.05) Centralę Spółdzielni Mieszkaniowych, przekazując jej agendy Centralnemu Związkowi Spółdzielczemu, w którym ma działać Biuro Spółdzielni Mieszkaniowych – pod kontrolą Komitetu do Spraw Spółdzielni Mieszkaniowych przy NRS
  • Upaństwowienie Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego
• 1951 – Domy spółdzielcze zostają objęte publiczną gospodarką lokalami (ustawa z 26.02)
• Zakład Osiedli Robotniczych zostaje podporządkowany Ministerstwu Budownictwa Miast i Osiedli, jako Centralny Zarząd Budowy Miast i Osiedli ZOR. Przy Prezesie Rady Ministrów powołano Komitet ds. Urbanistyki i Architektury
• 1952 – Budownictwo spółdzielcze zostaje ponownie włączone do narodowego planu gospodarczego
• 1954 – Uchwała nr 269 Prezydium Rządu (08.05) w sprawie spółdzielni mieszkaniowych, powołująca Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych (SZBDJ)
• Dekret o wyłączeniu spod publicznej gospodarki lokalami domów budowanych przez SZBDJ (25.06)
• 1955 – Centralny Zarząd Budowy Miast i Osiedli ZOR zostaje podporządkowany Ministerstwu Gospodarki Komunalnej (w roku 1957 ZOR przekształcono w Departament Inwestycji Mieszkaniowych w tymże ministerstwie)
• 1956 – 28—29 grudnia Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych. Powołanie Zwiąku Spółdzielni Mieszkaniowych – w roku 1961 przekształconego w Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego
• 1957 – 15 marca – wychodzi Uchwała nr 81 Rady Ministrów o pomocy państwa dla budownictwa mieszkaniowego ze środków własnych ludności. Prezydia rad narodowych zobowiązano do popierania budownictwa. Początek tworzenia się nowych spółdzielni
  • Uchwała nr 67 o reaktywowaniu Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego
  • Wyłączenie spod publicznej gospodarki lokalami domów i lokali w budynkach spółdzielni mieszkaniowych
  • Powołanie przy oddziałach Związku Spółdzielni Mieszkaniowych zespołów rzeczoznawców, oceniających dokumentację projektów inwestycyjnych
  • 1 lipca Krajowy Zjazd Przedstawicieli Centralnych Organizacji Spółdzielczych. Uchwała programowa Zjazdu przypomina, że w spółdzielczości obowiązuje zasada otwartego członkostwa
  • Włączenie Centralnego Zarządu Budowy Miast i Osiedli ZOR do Ministerstwa Gospodarki Komunalnej
• 1958 – 15 marca – Uchwała nr 59 Rady Ministrów o dodatkowej pomocy państwa dla spółdzielni budownictwa mieszkaniowego poprzez zakładowe fundusze mieszkaniowe. Wprowadza też zasadę, że lokal spółdzielczy można zbyć dopiero po 5-letnim w nim zamieszkaniu
  • Uchwała nr 139 Rady Ministrów (06.05) o stworzeniu miejskich i powiatowych funduszy mieszkaniowych
• 1959 – 25—26 kwietnia – II Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych

1960 – Organizowanie Zakładów Usług Inwestycyjnych, działając na rzecz spółdzielni mieszkaniowych

• • Upaństwowienie Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego (01.07)
• 1961 – 17 lutego – Ustawa o Spółdzielniach i ich związkach
  • Przejęcie przez CZSBM Spółdzielczego Przedsiębiorstwa Projektowania i przekształcenie go w Zakład Projektowania i Usług Inwestycyjnych Inwestprojekt
  • 19 września Uchwała CZSBM regulująca zasady zasiedlania mieszkań spółdzielczych (M-1 dla jednej osoby, M-2 dla dwóch itd.)
• 1962 – 7 sierpnia – Prezes Rady Ministrów wydaje zarządzenie o realizacji tzw. budownictwa oszczędnego
• 1964 – 12 listopada – Uchwała nr 22 CZSBM o organizowaniu spółdzielni powiatowych
• 1965 – 22 maja Rada Ministrów podejmuje uchwały o dalszym rozwoju budownictwa spółdzielczego. Normuje szczegółowo: zasady przydziału mieszkań, sprawy zakładowych funduszy mieszkaniowych, oszczędzania na mieszkaniowych książeczkach oszczędnościowych PKO, gwarancje kredytów bankowych na uzupełnianie wkładów w spółdzielniach, zasady realizacji budownictwa mieszkaniowego przez zakłady pracy i rady narodowe, zasady planowania, finansowania oraz realizacji urządzeń towarzyszących w uspołecznionym miejskim budownictwie mieszkaniowym, pomoc państwa przy budowie przez osoby fizyczne domów jednorodzinnych i lokali w małych domach mieszkalnych
  • 22 maja Uchwała nr 122 Rady Ministrów wprowadza instytucję kandydata na członka spółdzielni mieszkaniowej oraz budowę mieszkań o dwóch standardach: podstawowym i wyższym
  • 18 grudnia Uchwała Rady Ministrów o odszkodowaniach dla spółdzielczości mieszkaniowej
• 1966 – Zaczyna wzrastać średnia powierzchnia mieszkań
• 1967 – 21—23 października – V Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego uchwala program rozwoju spółdzielczości na lata 1968-72, uwzględniając szczególnie poprawę wartości użytkowej mieszkań
• 1968 – Rozpoczyna się wyposażanie mieszkań w dodatkowe urządzenia, m.in. w typowe meble wbudowane
  • W Warszawie zostaje powołana Stołeczna Dyrekcja Inwestycji Spółdzielczych
• 1969 – Uchwała nr 12 Rady CZSBM o organizacyjnym uporządkowaniu sieci spółdzielni mieszkaniowych na terenie całego kraju (16.07)
  • Uchwała nr 22 Rady CZSBM o tworzeniu powiatowych spółdzielni mieszkaniowych (12.11)
  • Uchwała nr 23 Rady CZSBM o decentralizacji zarządzania osiedlami w ramach wprowadzanej w życie od roku 1968 nowej struktury organizacyjnej polskiej spółdzielczości mieszkaniowej (29.12)
• 1970 – Liczba członków spółdzielni mieszkaniowych wszystkich typów osiąga 1 milion
• 1971 – 10 grudnia Rada Ministrów podejmuje uchwały nr 280 i 281 zobowiązujące spółdzielnie do oddawania części mieszkań do dyspozycji rad narodowych oraz dla osób wykwaterowanych z budynków zagrożonych. Uchwała nr 281 obniża wkłady budowlane członków spółdzielni, co prowadzi do powstawania jednego rodzaju spółdzielni: lokatorsko-własnościowych
• 1972 – 19—20 lutego – VI Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Stworzono centralny rejestr kandydatów na członków spółdzielni
• 1975 – Uchwała nr 13 Rady CZSBM powołująca wojewódzkie spółdzielnie mieszkaniowe (26.06)
• 1980 – Zarząd i Rada CZSBM wystosowują do Prezesa Rady Ministrów Memoriał domagający się określenia zależności między państwem a spółdzielczością mieszkaniową
• 1981 – Uchwała nr 22 CZSBM legalizująca tworzenie małych spółdzielni mieszkaniowych (06.04)
  • List otwarty CZSBM do Sejmu i Rządu PRL określający stanowisko spółdzielczości wobec prowadzonej przez państwo polityki mieszkaniowej
  • 12—14 grudnia – VIII Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Zjazd przerwany z powodu wprowadzenia (13.12) stanu wojennego. Druga tura Zjazdu odbyła się 27—28 listopada 1982
• 1982 – Za organ spółdzielni uznano zebranie grup członkowskich
  • 16 września wchodzi w życie Ustawa – prawo spółdzielcze. Potwierdza, że spółdzielczość mieszkaniowa ma zaspokajać potrzeby swoich członków i ich rodzin, a nie wszystkich mieszkańców miast
• 1983 – 10 stycznia Zarząd CZSBM podejmuje uchwałę o tworzeniu Spółdzielczych Przedsiębiorstw Budowlanych (SPB)
• 1990 – Ustawa o zmianach w organizacji spółdzielczości w Polsce likwiduje stare struktury organizacyjne, ogranicza jednak tworzenie związków
• 1991—92 – Powstają pierwsze związki i organizacje spółdzielcze na zasadzie dobrowolnej przynależności

Portrety

Stanisław Staszic (1755—1826)

Zyskał miano ojca polskiej spółdzielczości. Urodził się w Pile, ukończył seminarium duchowne w Poznaniu. Przez wiele lat był wychowawcą dzieci Jana Zamoyskiego, a równocześnie bystrym obserwatorem wydarzeń politycznych, autorem rozprawy "Przestrogi dla Polski" (1790), która rozsławiła imię mało jeszcze znanego księdza - wielkiego polskiego patrioty. W okresie rozbiorów działał na rzecz polskiej nauki i gospodarki. W domu księdza Staszica przy ul. Miodowej w Warszawie powstały zalążki Towarzystwa Przyjaciół Nauk skupiającego najwybitniejszych ludzi epoki. Rozwoju gospodarczego kraju upatrywał w tworzeniu wspólnot. W roku 1822 założył pierwszą taką wspólnotę - Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Opracował pierwsze zasady działania podobnej wspólnoty, gdzie znalazły się także sprawy budowy i zasiedlania domów i gospodarstw należących do członków TRH. Wieloletnia działalność hrubieszowskiego towarzystwa dowiodła, że wspólnota jest najlepszą drogą do rozwoju gospodarczego i społecznego.

Stanisław Tołwiński (1895—1969)

Jego imieniem nazwano jedną z ulic na Sadach Żoliborskich – osiedlu zbudowanym przez Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową. Ten wybitny działacz spółdzielczy był bowiem współtwórcą nie tylko WSM, ale też Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych i Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego. W okresie okupacji hitlerowskiej działałw podziemnym ruchu spółdzielczym. Po wyzwoleniu, od roku 1945 do 1950, był prezydentem Warszawy. Na jego kadencję przypadły "drugie narodziny miasta", które należało podźwignąć z ruin. Przez długie lata, aż do śmierci, był aktywnym działaczem spółdzielczości mieszkaniowej.

Teodor Toeplitz (1875—1937)

Zasłużony działacz spółdzielczy i samorządowy, aktywnie pracujący na rzecz spółdzielczości mieszkaniowej, propagujący w licznych publikacjach tanie, ale pełnowartościowe, zdrowe mieszkania.
Był współtwórcą Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej i przez długie lata przewodniczącym Zarządu WSM oraz współtwórcą (1929) i prezesem Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego. W 1929 r. założył Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej, które – z inicjatywy T. Toeplitza – zorganizowało w 1937 r. pierwszy Polski Kongres Mieszkaniowy. Zasiadał we władzach międzynarodowych organizacji spółdzielczości mieszkaniowej. Współtworzył Związek Miast Polskich. Cieszył się wielkim autorytetem wśród spółdzielców.

Marian Nowicki (1893—1960)

Działacz związkowy i spółdzielczy, od 1911 r. członek PPS. Za swoją działalność więziony w latach 1914—1917 przez władze rosyjskie.
Po powrocie do kraju od 1919 r. sekretarz Związków Zawodowych Robotników Rolnych. Silnie związany w okresie międzywojennym ze spółdzielczością mieszkaniową – od 1932 r. był prezesem Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Poseł na Sejm w latach 1928—1939. W okresie wojny działał w konspiracyjnym ruchu spółdzielczym. Po wojnie poseł na Sejm (1947—52), działacz PPS. Na I Krajowym Zjeździe Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych w grudniu 1956 r., który powołał Związek Spółdzielni Mieszkaniowych, M. Nowicki został wybrany przewodniczącym Zarządu ZSM. Dzieło Ojca kontynuował syn, Jacek Nowicki, architekt, generalny projektant dzielnicy Ursynów-Natolin, współtwórca osiedla WSM – Zatrasie (1961—66).

Władysław Dobrzyński (1855—1931)

Lekarz z Płocka, zasłużony dla rozwoju polskiej spółdzielczości mieszkaniowej. Z jego inicjatywy już w roku 1909 powołano przy Warszawskim Towarzystwie Higieny tzw. Delegację do Spraw Miast Ogrodów. Propagował budowę funkcjonalnych, a przede wszystkim zdrowych osiedli. W 1910 r. zorganizował w tym celu w Warszawie wystawę pokazującą osiągnięcia w budowie miast ogrodów w innych krajach Europy. Propagował też idee kooperatyw mieszkaniowych.
W 1929 r. wszedł do Zarządu Polskiego Towarzystwa Reformy Mieszkaniowej.

Józef Grzecznarowski (1884—1976)

Zasłużony dla rozwoju radomskiej spółdzielczości działacz społeczny i polityczny. Uhonorowany m.in. Orderem Sztandaru Pracy I klasy oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski z Gwiazdą. W młodości był członkiem bojówki PPS-u, więziony w latach 1907—1917. W okresie międzywojennym dwukrotnie sprawował funkcję prezydenta Radomia, z czym wiąże się znaczne ożywienie gospodarcze miasta. Po wojnie czołowy działacz PPS-u i PZPR-u, trzykrotnie był posłem na Sejm z ramienia obu partii. Jako Prezes Radomskiej Spółdzielni Mieszkaniowej odniósł spore zasługi w budowaniu powojennego Radomia.

Całość artykułu publikowanego na naszych łamach znajduje się na www.spoldzielniemieszkaniowe.pl